А таму хвораму на грудзi салдату-беларусу, што прывезлi з
аўстрыйскага фронту, болей выпадае ляжаць у бальнiцы для нервовахворых, чым
тут, у нас. Ён ляжыць на Саксанавым месцы.
Наша палата празвала яго Рускiм, бо ён, калi яго забiрае
хвароба, крычыць шмат разоў бесперастанку:
- Я рускi! Я рускi! Рускi, рускi!…
На выгляд гэта ёсць даволi здаровы мужчына. Ён сярэдняга
росту, добрага складу, шыракаплечы, i грудзi ў яго звычайныя. На твары нiякай
хваравiтасцi не вiдаць,- пэўна ж, калi ўважаць на тое, што чалавек прыехаў не з
гасцей, а з акопаў. I толькi ў вачах гаротнiка ё штосьцi такое, што выдае i
цяжкую хваробу, i муку, i безнадзейнасць. Вочы ў яго правалiлiся, зрабiлiся
маленькiмi. Галоўнае ж, яны страшэнна змарнаваныя, нейкiя змятыя, сцёртыя.
Трэба прыгледзiцца да iх, i тады вiдаць у iх боль.
Дзiўная гiсторыя выйшла з гэтым нешчаслiвым чалавекам.
З пэўнасцю можна сказаць, што да вайны цi, лепей кажучы, да
мабiлiзацыi - Рускi быў звычайным земляробам Магiлёўскай губернi: быў здаровы,
але крышку павольны; здольны ад прыроды, але цёмны, грубы. Апрануты
па-салдацку, ён нiчым не змянiўся, толькi прытарнаваўся да свайго новага жыцця.
I на пазiцыi, у часе доўгага i спакойнага стаяння ў зацiшку
малаважнага фронту, болей за другiх сваiх таварышаў любiў Рускi туляцца па
пустых, кiнутых сялянскiх дварах i поркацца там, шукаючы пажытку.
Увечары, першым змрокам, iшоў ён цягацца па зрытых акопамi
палях, знаходзiў пустое бульбянiшча - капаўся там сваёю маленькаю пехацiнскаю
лапатачкаю дзеля якога дзесятку непадабраных гаспадаром i свiннямi бульбiн.
Хаця яму за гэта дакаралi, не кiдаў свайго блукання ў цёмным полi, i тая памаўзлiвасць
згубiла яго.
Аднойчы Рускi, няўпрыцям для самога сябе, забрыў лiшне
далёка ў бок аўстрыяцкiх пазiцый, за сваю перадавую старожку, i так забавiўся,
шукаючы пажытку, што было ўжо зусiм цёмна.
Троху спалоханы, асцярожна плёўся ён назад, заткнуўшы лапатачку
за пояс i маючы ў адной руцэ кацялок з накапанаю бульбаю, а ў другой - стрэльбу
на ўсякую неспадзяванку.
Толькi ўзняўся ён на нейкi невялiчкi ўзгорачак, як знянацку
ашаламеў: перад iм стаяў аўстрыяк… Абодва разам прыселi да зямлi: Рускi прысеў
ад страху, а той, мусiць, таксама. Дзеелася адзiн момант, а здалося дужа доўга.
Аўстрыяк тады першы кажа:
- Руськый! Я маю горiлку…
- Я табе нiчога не зраблю! - адказаў Рускi зусiм лагодна, i
смела ўстаў i пайшоў да яго блiжэй.
Аўстрыяка таксама падняўся, разы два ступiў i падаў руку.
Ворагi прывiталiся, як даўныя сябры. Потым iзноў селi, толькi ўжо побач - i
стрэльбы паклалi, кожны пры сваiм баку.
Хаця блiзу што зусiм не гаманiлi, бо языкi варочалiся туга,
дый мала чаго яны разумелi ў словах той таго, але так выйшла неўзабаве, што
выпiлi аўстрыякаву гарэлку, заелi яе падсiтным хлебцам i закурылi па кручонцы з
махоркi Рускага. Гарэлкi было - адно толькi званне: па чарцы, можа, цi па дзве
на брата. Пiлi набгом - спярша аўстрыяк, а тады Рускi Калi зрабiлi ўсё i трэба
было расхадзiцца, пачулi нейкую прыкрасць. Ды аўстрыяк падбодрыўся i сказаў:
- Чы веды менэ до Русii, чы разойдэмся.
Рускi паскроб ля вуха, як бы й запраўды разважаў, што тут
рабiць. Паглядзеў, задраўшы галаву, i адказаў:
- Не, братка, iдзi сабе да сваiх.
Аўстрыяк быццам трохi, нябачна, замаркоцiўся. Але падаў
руку. Рускi пацiснуў яе. I завярнулiся ў свае бакi. Аўстрыяк адыходзiў шпарчэй.
Рускi павалюхаў марудна i няскладна, як мядзведзь. Яго прыцiснула тое, што не
меў часу падумаць, як гэта што было. Ён хапаўся ўцямiць, цi ўсё добра ён рабiў.
I раптам блiснула яму ў галаве, i ён, каб не спазнiцца i каб пасля не
шкадаваць, што быў варонаю, ён, ужо ступiўшы разоў дзесяць, сказаў сам сабе:
«Э, што ж я за ваяка». I не сказаў, толькi блiснула яму так у галаве…
Павярнуўся, злажыўся стрэльбаю i без дум пацiснуў пальцам:
- Тах!
Гул быў глухi i невялiкi. Аўстрыяк спачатку зарыўся носам i
бразнуў бляшанаю пляшкаю, з якой пiлi гарэлку, аб сваю стрэльбу. Потым
перавярнуўся тварам дагары - i вельмi жалосна i з працягам застагнаў.
Калi Рускi падбег i нахiлiўся над яго чубатаю шапачкаю i
даўна падстрыганымi вусамi, дык у цямноце мала чаго ўбачыў, але пачуў, як ён
яшчэ дадаў, гаворачы быццам аб нейкiм трэцiм:
- шчо ж цiй москаль наробiв… Зостанэцца моя жынка i дiты…
Безнадзейная крыўда чулася ад яго; апошнiя словы ледзь
выдыхнуў, бо ўжо канаў. Раскiнуў рукi i ногi. Рускаму здалося, што смяротная
пялёнка, як у той курыцы, засцiлае яго жаўтавыя бялкi.
- А колькi ж iх маеш? - з апалым сэрцам спытаўся Рускi i
мiмаволi, выглядаючы сабе падмацаванне, агледзеўся наўкол, у ночным змроку.
- Дi-ты…
Забiты яшчэ раз пацягнуўся, замкнуў паволi вочы i быў
гатоў.
Рускi перахрысцiўся над мёртвым i палез у яго кiшэню ў
штанах. Выцягнуў адтуль пакамечаны ад доўгага часу i замаслены лiст у канверце.
Болей нiчога не было, i ён расчаравана цi нездаволена падраў яго на колькi
частак. Абдумаўшыся, падняў iх з зямлi, каб пасля скурыць. I зноў кiнуў. Аж
рукi трохi дрыжэлi, i было брыдка, што так блазнуе, быццам не ворага забiў, а
якога свайго. Смялей памацаў у яго за пазухаю, ува ўсiх кiшэнях i ў шапцы i
iзноў нiчога добрага не знайшоў. Аглядаючы яго боты, цi варта здзiраць, глянуў
незнарок у цямноту ночы, спалохаўся… Схапiў кацялок з бульбаю ў адну руку, дзве
стрэльбы за раменне - у другую i пусцiўся бегчы што ёсць духу, да сваiх.
У роце яму не далi веры, што забiў аўстрыяка, i думалi, што
прост у полi дзе знайшоў гэтую аўстрыяцкую стрэльбу. Але, праўда, была яна
нядаўна ношаная, «цёплая» i пачышчаная. Можа, i забiў.
Толькi чалавек з гэтага часу перамянiўся. Быў дужа
маркотны, кiнуў брадзiць па дварах i бульбоўнiках, упадабаў ляжаць на зямлi з
раскiнутымi нагамi i рукамi… Урэшце зазябiў сабе грудзi, i яго адправiлi з
пазiцый i прывезлi спярша ў нейкi паўднёвы горад, а потым у наш шпiталь, глыбей
у тыл.
Тут не ведаюць, як яго разумець. Доктар Гэрмэер, немец з
Дзвiнску, якога мы ўсе не любiм, лiчыць Рускага за прыкiдаку, iначай не заве,
як «сiмулянтам», i нават у вочы яму кажа:
- Ты, прахвост, прыкiдаешся! Ты ўсё гэта выдумаў! Падлечым
табе грудзi i ўсё роўна паедзеш iзноў на фронт.
Другi доктар, старшы, на прозвiшча Квяткоўскi, а родам, як
кажуць, з-пад Баранавiч, старанна лечыць яму грудзi рознымi
ўдыханнямi i паветранымi ваннамi, а на яго нервы зважае мала i быццам не чуе,
калi таго пачынае забiраць хвароба:
- Я рускi! Я рускi! Рускi, рускi!..
- Ну-ну-ну, гэта не столь важна,- гаворыць старшы доктар
Рускаму, пераходзячы да другiх хворых i раненых.
«Не столь важна! Не вельмi важна, гм!» - думаю сабе я.
Я на свае вушы чуў ад Рускага аб тым, як ён забiў беднага
аўстрыяка, i спярша таксама не паверыў: цi мала хiтрых бестый бывае памiж
салдат. Аднак, я на свае вочы бачыў, у першую ж яго ноч у нашым шпiталi, як ён
горка плакаў i жалiўся, што яму нешта здаецца. Няшчасны, нягледзячы на бром i
падскурнае ўпырскiванне, залiўся слязьмi так шчыра i жалосна i так доўга, што
нiяк не можна было яму не верыць…